در آموزه های وحیانی قرآن، برای نفس انسانی حالاتی را بیان کرده که از جمله آن ها حالت ملامت گری نفس است. ملامت گری به معنای سرزنش کردن، زمانی از سوی نفس انجام می گیرد که نفس انسانی بر فطرت خود باقی مانده باشد و وقتی افکار و اعمالی به او عرضه می شود، در مقام قضاوت و داوری، به سنجش آن نشسته و بر اساس معیارها و شاخص های الهی درونی و فطری به ارزشی و ضد ارزشی بودن آن فکر و عمل رای می دهد. پس اگر آن را موافق معیارها دید تایید کرده و نشانه های سرور قلبی و ظاهری در دل و چهره شخص آشکار می شود و نوعی رضایت مندی و خشنودی و احساس سرور در وی پدید می آید، اما اگر آن را موافق شاخص های فطری خود نیافت، به سرزنش و ملامت می پردازد که در اصطلاح امروزی از آن به وجدان بیدار یاد می کنند که بهترین داور است.

همین نفس لوامه و سرزنش گر و وجدان بیدار است که مرتکب گناهان به ویژه مجرمان را چنان آزار می دهد تا برای رهایی از فشار سهمگین سرزنش های نفس لوامه خود را معرفی کرده و مجازات را بپذیرد؛ چنان که دیده شده که قاتلی به سبب همین فشار به پلیس و دادگاه رفته واقرار به جنایت کرده تا با مجازات خویش را از فشار برهاند. خداوند به این حالت نفس انسانی سوگند خورده و می فرماید: و لا اقسم بالنفس اللوامه؛ سوگند به نفس سرزنشگر.(قیامت، آیه 2)

اما نفس لوامه گاه از سرزنش خود به سرزنش دیگران نیز رو می آورد. این عمل اگر در قالب امر به معروف و نهی از منکر و در حد متعادل و متعارف باشد، بسیار خوب و سازنده در امور اجتماعی و گسترش هنجارها و حفظ و بقای ارزش ها است؛ اما در بیش تر موارد از حالت تعادل خارج شده و به سرزنش گری افراطی گرایش می یابد. این گونه نه تنها رفتار و کنش مثبتی نخواهد بود، بلکه موجب آسیب جدی فردی و اجتماعی می شود؛ به این معنا که این رویه و کنش اجتماعی نه تنها برای شخص سرزنشگر مفید نیست بلکه در حوزه رفتار اجتماعی نیز موجب درگیری و افزایش تنش ها و گسترش اختلافات می شود. از این روست که زیاده روی در سرزنش و ملامت نتیجه عکس می دهد. از این روست که امام معصوم(ع) می فرماید: «الافراط فی الملاته یشبّ نیران اللجاج؛ زیاده روی در سرزنش، آتش لجاجت را بر می افروزد و او بر کار اشتباه خود اصرار و پا فشاری می ورزد.» (تحف العقول، ص 80)